HATIRALARLA TÜRK MUSİKİSİ 28

HATIRALARLA TÜRK MUSİKİSİ 28

TEKKE MUSİKİSİ

İslam dini çerçevesinde kurulmuş olan birçok tarikatta, ayakta ya da oturarak okunan değişik biçimlerde ağır ve yürük usullerle yapılacak olan ayinlerde raks için bestelenmiş eserleri kapsar. Bunlardan başka dini musikimizde, dini bir “Murakaba ve istiğrak (aşk-ı ilahi ile dünyayı unutup kendinden geçme) “sağlamak için bestelenmiş başka eserler de vardır. Cami musikisinde hiçbir musiki aleti kullanılmazken tekkelerde ney, rebap, keman, kudüm, bendir zil (halile) ve def gibi musiki aletleri kullanılmıştır.

MEVLEVİLİK VE MEVLEVİHANELER

Mevlevilik deyince, Orta Asya’nın Belh şehrinde doğan Mevlâna Celaleddin (1207-1274), babası Sultan-ül Ulema Bahaeddin Velid ile Nişabur, Bağdat, Mekke, Medine, Kudüs, Şam Halep’ten ve Anadolu’nun birkaç şehirden sonra Konya’ya yerleşir. Doğu dilleri ve İslami ilimleri çok iyi bilmektedir. Kısa bir sürede büyük bir ün kazanan Mevlâna, Konya medreselerinde ders vermeye başlar. Yıllar sonra Tebrizli Şems adında mutasavvıfla tanışır. Onun verdiği tasavvufi zevk ve neşenin (candan koklaşmak) etkisiyle bu düşünceye yönelir. Meragalı Abdülkadir’den gelen sema kültürünün etkisiyle Mevlevilik tarikatını kurar. Böylece Mevlevihaneler yaygınlaşmış olur.

Bu dini kuruluşlar yüzyıllarca musikimizin ilerlemesine büyük ölçüde yardımcı olur. Mevlana’nın oğlu Sultan Veled, Mevlevi tarikatını bir takım usul ve erkana bağlar. Torunu Ulu Arif Çelebi daha da geliştirir.

Büyük Türk Mutasavufu ve mütefekkiri Mevlâna, safiyane vecd ve istiğrakın (aşk-ı ilahi ile dünyayı unutup kendinden geçmek), ilahi ilham ve neşvenin, ta özden koklaşmak, kaynağı haline gelmiş olan gönlünü şiir, musiki, sema gibi üç güzel sanatın ulviyet ve kutsiyetinde erir.

Mevlevi dergahlarındaki tarikat ayinlerinde (mukabele) sema ettikleri yere semahane, çalan ve okuyanlara mutriban, bunların oturduğu balkon gibi yüksek yere mutribhane denilmektedir. Mevleviliğin belli başlı sazı ney ve kudüm iken sonraları keman, kanun, ud, rebap gibi sazlar katılmış telleri madeni olduğu için tanbura rağbet edilmez.

Mevlevi musikisi hakkında kısaca bilgi verecek olursak, Mevlevilerin mukabele günlerinde çalıp okudukları bestelere ayin denir. Ayinler klasik musikimizin melodi ve ritim anlayışı içinde fakat gaye olarak tamamıyla tasarruf neşvenin mest ve manevi sarhoşluğu türlü heyecan ve galeyanlarını ses halinde ifadeye vasıta olan en mükemmel eserlerdir. Ayin icrası edilecek makamdan ney taksimiyle başlar. Naathan’ın tek olarak okuduğu naattan sonra o makamdan bestelenmiş Peşrev, 1. Selam, 2. Selam, 3. Selam, 4. Selam, Son Peşrev ve Son Yürük Semai icra edilir. Selamlar sözlü ve bir bestecinin bestelediği asıl ayinin bel kemiğini temin eden kısımlardır. Ayinin icrası ney taksimiyle başladığı gibi yine ney taksimiyle son bulur. Mustafa Kara, İslam Ansiklopedisinin 40. Cildi sayfa 370’ de şöyle açıklama yapmıştır; “Mustafa Kemal Paşa milli mücadele için 1919’ da faaliyete başladığı zaman Anadolu’nun muhtelif şehirlerinde bulunan tekke şeyhlerine mektuplar yazmıştır. Bunlardan üçü, Nutuk 3. Cildinde yer almaktadır. Tekkeler bütün imkanlarıyla milli mücadeleyi desteklemiş, ilk mecliste birçok şeyh görev almıştır. İlk meclisin başkan vekillerinden Abdülhalim Efendi, Konya Mevlâna Dergâhı postnişini, Cemalettin Efendi, Hacı Bektaşi Veli Dergâhı şeyhidir. Meclis-i Meşayih reisi Şeyh Saffet Efendi, 1923 de kurulan ikici Meclis’te Urfa mebusudur. 1924’de Diyanet İşleri Reisliği teşkil edilirken cami ve meclislerle beraber tekke ve zaviyelerin yönetimi de bu kuruma devredilmiştir. 30 Kasım 1925 tarih 677 sayılı Tekke ve Zaviyeler de türbelerin seddine ve türbedarlıklarla birtakım unvanların men ve ilgasına dair kanunla Türkiye Cumhuriyeti sınırları içindeki tekkeler kapatılmıştır. 1 Mayıs 1950 tarih ve 5566 sayılı kanunla sadece 19 türbe açılmıştır.

Devam Edecek…

Kaynak:

Dr. M. Nazmi Özalp- Türk Musikisi Tarihi 1. Cilt -TRT

Mustafa Kara- İslam Ansiklopedisi – 40. Cilt Diyanet İşleri Vakfı Yayınları

Yılmaz Öztuna- Büyük Türk Musikisi Ansiklopedisi- 2. Cilt

Dr. Osman Şevki Uludağ- Bir Kültür Savaşçısı- Pan Yayıncılık

Feyzi Halıcı- Türk Musikisinin Dünü Bugünü Yarını